Massale fraude met cadeaukaarten voor mantelzorgers: 'Hele klassen vroegen de bon aan'
13 november, 06:00 • 6 minuten leestijd
DEN HAAG - Een maand lang konden groepen scholieren en cybercriminelen in Den Haag hun slag slaan en via de gemeentelijke website cadeaukaarten bemachtigen waar zij geen recht op hadden. De cadeaukaarten waren bedoeld als blijk van waardering voor de duizenden mantelzorgers en vrijwilligers in de stad, maar het aanvraagformulier bleek niet bestand tegen fraude en misbruik. In een paar weken tijd is er voor 2,5 miljoen euro aan tegoedbonnen uitbetaald. Hoe kon dit gebeuren?
'We willen graag dat de vrijwilligers en mantelzorgers in Den Haag zich gekoesterd voelen, want ze zijn onmisbaar voor de stad.' Dat zegt wethouder Mariëlle Vavier (GroenLinks) begin augustus op de dag dat het nieuwe aanvraagformulier voor de cadeaukaarten in de lucht komt.
Deze 'blijk van waardering' is sinds 2015 een goede gewoonte. De gemeente krijgt geld van het Rijk om mantelzorgers en vrijwilligers een extraatje te geven. Aanvragers kunnen in een webshop zelf een cadeaukaart uitkiezen van gemiddeld 65 euro. 'Zo is er voor iedereen een cadeau dat past', zegt Vavier.
Alarmerende brief
In 2023 zijn er wel veranderingen in het aanmeldsysteem doorgevoerd, staat in een brief die het college vorige week aan de raad schrijft. Het is een alarmerende brief waarin de gemeenteraad wordt verteld dat het college vier dagen daarvoor aangifte heeft gedaan van identiteitsfraude met de cadeaukaarten. Het aanvraagformulier is dan al een maand gesloten en alle inlogprocedures met DigiD bij de gemeente Den Haag zijn aangescherpt.
Die veranderingen in het systeem hingen samen met het aflopen van het contract met de leverancier van het waarderingsprogramma, waardoor de gemeente op zoek moest naar een andere. Dit gaf de gemeente de kans om een lang gekoesterde wens van gebruikers door te voeren.
Aanmeldproces in eigen beheer
Want uit onderzoek is gebleken dat mantelzorgers en vrijwilligers het aanmeldproces en de website te ingewikkeld vinden en dat weerhoudt sommigen ervan om een cadeaukaart aan te vragen. De gemeente wil dat het aantal aanvragen met 10 procent groeit. 'Daarom is het aanmeldproces in eigen beheer genomen en opnieuw ingericht', zegt het college.
Eind december 2022 start, na een Europese aanbesteding, de bouw van het nieuwe formulier, blijkt uit een tijdlijn van het college. 'Het formulier wordt gebouwd met behulp van DigiD als verificatiemethode waarbij mensen kunnen inloggen met gebruikersnaam en wachtwoord', schrijft het college.
Waarborgen veiligheid
Ondanks bezwaren van mantelzorgorganisaties, die vinden dat het werken met DigiD een drempel opwerpt voor gebruikers, houdt de gemeente vast aan DigiD. 'Dit vanwege het waarborgen van veiligheid en privacy van mantelzorgers en vrijwilligers.' Op het formulier moeten aanvragers invullen dat zij de aanvraag naar waarheid invullen, zij dit kalenderjaar nog niet eerder de waardering hebben gekregen en dat zij mantelzorger en/of vrijwilliger zijn.
Op 2 augustus gaat de nieuwe website rond 13.00 uur online. Daar wordt veel ruchtbaarheid aan gegeven. In een persbericht wijst de gemeente op de veranderingen. 'Er is een nieuwe website waar mantelzorgers en vrijwilligers hun cadeaukaart kunnen kiezen. Ook het aanbod is vernieuwd, zo is er bijvoorbeeld een groter aanbod digitale cadeaukaarten.'
De gemeente heeft op 30 oktober aangifte gedaan van identiteitsfraude. Het gaat om cybercrime, oplichting, valsheid in geschrifte en computervredebreuk. Bij valsheid in geschrifte gaat het om aanvragers die aangaven vrijwilliger of mantelzorger te zijn, maar dit niet blijken te zijn. Ook gaat het om aanvragers die meerdere keren op een BSN-nummer een tegoedbon hebben aangevraagd en daarover logen op het aanvraagformulier.
Al na twee dagen blijkt het systeem niet waterdicht te zijn. Op 4 augustus wordt voor het eerst geconstateerd dat 'enkele burgers' meerdere keren de cadeaukaart hebben aangevraagd. 'Terwijl zij in het formulier elke keer aangeven dit niet eerder aangevraagd te hebben', staat in de tijdlijn.
Het blijft niet bij enkele overtreders. Vier dagen later, op 8 augustus, merkt de gemeente dat inmiddels al honderd aanvragers meerdere keren een cadeaukaart hebben gekregen. Daarop wordt besloten om het aanvraagformulier voor twee dagen uit de lucht te halen. 'Om dubbele aanvragen technisch onmogelijk te maken. Een oplossing om te controleren of een BSN-nummer al in het waarderingsprogramma voorkomt wordt gebouwd', beschrijft het college.
Sociaal rechercheurs
Ook worden de sociaal rechercheurs van het team Oneigenlijk Gebruik de gemeente Den Haag ingeschakeld. Na twee dagen haalt de gemeente opgelucht adem. Het aanvraagformulier kan weer veilig online.
Drie weken lang lijkt alles goed te gaan. Het aantal aanvragen loopt op tot ongeveer 19.000 en dat stemt het college positief. 'Het doel om het totaal aantal aanvragen van 2022 (18.274 aanvragen) met minimaal 10 procent te overschrijden is binnen dertig dagen bijna behaald. De stijging van het aantal aanvragen werd op dit moment niet gezien als alarmerend', schrijft het college.
Hele klassen tegelijk
Toch komen er in deze periode via het Klant Contact Centrum van de gemeente signalen binnen over oneigenlijk gebruik van de kaarten. Zo geven mensen aan dat zij een cadeaukaart kunnen aanvragen zonder dat zij daar recht op hebben en er zijn meldingen dat scholieren via snapchat en onderling contact op de hoogte zijn van de tegoedbonnen. 'Met hele klassen zouden zij de waardering aanvragen.'
Het schokt de gemeente, maar de alarmbellen gaan nog niet af. De meldingen worden wel bij de sociaal rechercheur neergelegd voor nader onderzoek. 'Op dat moment was niet bekend om hoeveel scholen, klassen en scholieren het zou gaan en of het signaal berustte op werkelijkheid.'
Aanvragen nemen toe
Op vrijdag 1 september neemt het aantal aanvragen een gigantische vlucht. Vanaf dat moment komen er gemiddeld 4500 per dag binnen, terwijl dat er in de maand augustus gemiddeld 600 zijn. 'In het weekend werd er niet gekeken naar de aantallen', schrijft het college.
Dat doen medewerkers op maandag 4 september wel weer en toen sloeg hen de schik om het hart. In vier dagen tijd zijn meer dan 18.000 cadeaukaarten uitgegeven. Aan het einde van de middag, om 16.30 uur, wordt de website definitief uit de lucht gehaald en besluit het college om nader onderzoek in te stellen.
Totaal 2,5 miljoen euro
Het is vanaf dan niet meer mogelijk om aanvragen te doen. 'De eindstand van het aantal uitbetalingen staat op 38.442 voor een totaalbedrag van 2.550.000 euro aan waarderingen.'
De volgende dag start de sociaal rechercheur van de gemeente een onderzoek naar vier schriftelijke meldingen van onterechte aanvragen en stelt vast dat in één zaak daadwerkelijk sprake is van oneigenlijk gebruik van de regeling. 'De meldingen betreffen groepen scholieren die de waardering aanvragen maar er geen recht op hebben', zegt het college.
De gemeenteraad is geschrokken van de fraude. Rita Verdonk van Hart voor Den Haag wil opheldering van het college en vraagt zich af of er wel snel genoeg is gehandeld door het college. De Haagse Stadspartij trok al aan de bel toen het aanvraagformulier voor de cadeaukaarten in oktober uit de lucht werd gehaald. 'Hoe kan het college garanderen dat elke mantelzorger toch een cadeaukaart of andere blijk van waardering kan krijgen?' wil de partij weten.
Ondertussen ruikt de beheerder van DigiD ook onraad. Het agentschap van het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft in het weekend van 1 tot en met 4 september een piek gezien in het gebruik van DigiD bij de gemeente Den Haag en waarschuwt het stadhuis. Het lijkt er op te wijzen dat er sprake is geweest van identiteitsfraude, waarbij criminelen misbruik maken van valse of gestolen identiteitsgegevens.
Voor alle zekerheid besluit de gemeente daarom op 20 oktober om alle inlogpogingen met DigiD bij de gemeente Den Haag aan te scherpen en een vorm van 'tweefactorauthenticatie' te vragen. 'Met SMS-controle of DigiD-app.' Tien dagen later, op 30 oktober doet de gemeente vervolgens aangifte bij de politie. Onderzocht wordt hoeveel mensen misbruik hebben gemaakt van de waarderingsregeling.
Geld terug
Het college vindt het misbruik 'onacceptabel' en probeert het geld terug te krijgen van aanvragers die vier keer of meer de cadeaukaart hebben ontvangen. Ook komen er gesprekken met Haagse scholen over mantelzorg en vrijwilligerswerk en de risico's van het delen van privégegevens.
Wethouder Vavier baalt ervan dat sommige mensen voor wie de waardering bedoeld was nu naast het net vissen. 'Het is triest om te moeten constateren dat wat is bedoeld als een compliment voor mensen in onze stad die steeds klaar staan om anderen te helpen nu vanwege cybercriminaliteit moet worden stopgezet.'
