Door de Haagse zeelucht is Amsterdam de hoofdstad van Nederland

Een geoefende ruiter hoeft in de dertiende eeuw maar twee keer zijn paard aan te sporen om door het dorp Die Haghe te rijden. In de verte doemen de gehuchten Eikenduinen en Loosduinen al op. Als hij omkijkt, ziet hij waarom het plaatsje enige bekendheid geniet: aan een glinsterend duinmeer ligt het Binnenhof, het bestuurlijk en juridisch centrum van de graaf van Holland.

Het Binnenhof en het dorpje Die Haghe groeien in de eeuwen daarna qua omvang, maar de machtspositie brokkelt af. Het graafschap Holland wordt onderdeel van steeds grotere mogendheden die hun bestuurlijke centrum hebben in steden zoals Brussel, München of Madrid. Toch behoudt Den Haag enigszins een politieke rol, vooral in lokale en regionale rechtspraak en als gastheer van belangrijke bijeenkomsten. In 1456 komt bijvoorbeeld de Orde van het Gulden Vlies samen in de Grote Kerk, destijds een van Europa's belangrijkste ridderorden.

Politiek gezien verandert er ook het een en ander. Steden krijgen steeds meer te zeggen over het landsbestuur. Holland valt in 1464 onder Bourgondië en de hertog van dat rijk is dan Filips de Goede. Hij roept de Staten-Generaal in het leven. Vertegenwoordigers van geestelijkheid, adel en steden komen samen om te spreken over cruciale (belasting)kwesties die de hele Bourgondische Nederlanden aangaan. In de eerste vergadering in Brugge zijn slechts twee steden vertegenwoordigd uit Holland: Leiden en Haarlem. Destijds is Amsterdam nog onbeduidend en heeft Den Haag geen stadsrechten.

Holland speelt op dat moment op het het wereldtoneel een bescheiden rol. Vlaanderen is in de vijftiende eeuw een van de belangrijkste politieke en economische centra. Dit is ook de reden waarom de Staten-Generaal voornamelijk bijeenkomen in steden als Brugge, Brussel, Antwerpen en Gent. Den Haag is ver weg en heeft nog te weinig betekenis.

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) neemt het patroon een andere wending. Holland staat inmiddels onder Habsburgs en dus Spaans gezag, waarbij de leiders van dit koninklijke huis de invloed van de Staten-Generaal aanzienlijk hebben beperkt. Het orgaan bestaat nog wel, maar er wordt weinig aanspraak op gemaakt.

In de vroege jaren van de oorlog kennen de Staten-Generaal zichzelf een centrale rol toe. Buiten de koning om, komen de leden bij elkaar. Op 26 juli 1581 bekrachtigt het instituut het Plakkaat van Verlatinghe, waarbij koning Filips II wordt afgezet als heerser over de 17 provincies van de Habsburgse Nederlanden. Men is zelfstandig en lijdt niet meer onder het Spaanse juk. Deze historische gebeurtenis vindt plaats in Den Haag.

De keuze voor Den Haag als locatie is voornamelijk te danken aan de relatief veilige ligging van het dorp. Terwijl steden als Brussel en Antwerpen in Spaanse handen vallen of midden in oorlogsgebied liggen, wordt Holland beschermd door rivieren. Bovendien heeft Den Haag een voordeel ten opzichte van plaatsen zoals Utrecht, Amsterdam of Leiden: het heeft geen stadsrechten. Daardoor heeft het lokale Haagse bestuur geen zeggenschap over het Binnenhof. Het Binnenhof is de facto een neutrale plek binnen de nieuwe staat die in de jaren 1580 ontstaat: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Twee eeuwen blijft Nederland onafhankelijk met Den Haag als centrale plek van waaruit het politieke gezag opereert. Hieraan komt een einde tijdens de Franse inval van 1792-1795. De republiek wordt een zusterstaat van Frankrijk. De Staten-Generaal worden vervangen door een Nationale Vergadering met gekozen vertegenwoordigers. Ook de naam 'Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden' verdwijnt en maakt plaats voor de Bataafse Republiek. Enige constante in het geheel is dat de regeringszetel in Den Haag blijft.

Een hoofdstad heeft de Republiek op dat moment officieel nog niet. Den Haag is al eeuwen de plek waar de regering zetelt, terwijl Amsterdam tijdens de zestiende en zeventiende eeuw uitgroeit tot de grootste stad van het land. Tijdens de tijd van de Bataafse Republiek wordt er wel afscheid genomen van begrippen als stadsrechten en landrechten. Gemeenten worden de norm op bestuurlijk vlak.

Terwijl de Nationale Vergadering in Den Haag bijeenkomt, is er in Frankrijk een belangrijke politieke verandering gaande. Napoleon Bonaparte grijpt de macht en roept zich in 1804 zelfs uit tot keizer. De Franse heerser is niet tevreden over hoe het er in Nederland aan toegaat en besluit drastisch in te grijpen. De regering in de Bataafse Republiek wordt op de vuilnisbelt gezet en Napoleon zijn broer Lodewijk wordt als koning aangesteld.

Het ooit zo kleine gehucht Den Haag heeft ongeveer 40.000 inwoners als Lodewijk in 1806 zijn intrede doet. Als onderdeel van de inhuldiging wil men hem de stadssleutels overhandigen. Alleen Den Haag heeft nooit stadsrechten gehad, dus deze moeten door de lokale goudsmid snel worden gemaakt. Lodewijk accepteert ze en Den Haag mag zich vanaf dan stad noemen van de nieuwe koning. Een geste die vooral ceremonieel van aard is. Minder ceremonieel is het feit dat Den Haag ook de hoofdstad van het nieuwe koninkrijk wordt.

De nieuwe koning van Nederland heeft veel last van reuma en ziet er door zijn ziekte eigenlijk geen heil in om de baas te worden van het koude kikkerland aan de Noordzee. Liever wil hij met de scepter zwaaien in een Italiaans vorstendommetje waar de zon een helende werking kan hebben op zijn spieren en gewrichten. In de Laars van Europa zijn ook veel meer plekken met kuuroorden waar de tobbende monarch op krachten kan komen.

Onder dwang van zijn broer trekt hij zoals gezegd in de zomer van 1806 toch naar Holland. Het eerste jaar in de residentie is gruwelijk voor hem en zijn jonge gezin. Zijn oudste zoon overlijdt op vierjarige leeftijd aan difterie. Ook het gestel van Lodewijk vaart niet wel in de kustplaats. Zijn reuma speelt op en dat wijdt hij aan de Haagse zeelucht.

De residentie wordt dan ook verplaatst naar Utrecht en Den Haag is daardoor geen hoofdstad meer. Ook midden in het land kan de grillige koning niet aarden. Amsterdam wordt na een half jaar in Het Sticht te hebben gewoond, de plek waar de Napoleons en hun gevolg naartoe vertrekken. Amsterdam wordt de regeringszetel en Lodewijk roept de plaats aan de Zuiderzee in 1808 uit tot hoofdstad van het koninkrijk.

Wanneer Nederland in 1813 weer zelfstandig wordt, komt de regering weer terug in Den Haag. Amsterdam blijft echter in naam hoofdstad van Nederland. Dit is officieus. In de Grondwet staan vage verwijzingen naar Amsterdam als hoofdstad, maar niets concreets. Pas in de grondwetsherziening van 1983 wordt het officieel.

Er is vanaf dat moment te lezen: 'Nadat de Koning de uitoefening van het koninklijk gezag heeft aangevangen, wordt hij zodra mogelijk beëdigd en ingehuldigd in de hoofdstad Amsterdam in een openbare verenigde vergadering van de Staten-Generaal. Hij zweert of belooft trouw aan de Grondwet en een getrouwe vervulling van zijn ambt.'